De 5 minds van de toekomstgerichte accountant

Door Ernest Ouwejan

In mijn vorige blog stond ik stil bij het werk van hoogleraar Carol Dweck over je mindset. Heb je een statische mindset of heb je een op groei gerichte mindset?

In dit blog neem ik je mee naar het werk van een andere hoogleraar, Howard Gardner, hoogleraar aan de Harvard universiteit.

Hij heeft in de tachtiger jaren van de 20e eeuw het concept bedacht van de meervoudige intelligentie. In dit blog sta ik stil bij zijn ‘five minds’, zoals hij ze noemt. Die five minds zijn volgens Gardner nodig om de uitdagingen die in de toekomst op ons af komen aan te kunnen. Ten tijde van het schrijven van zijn boek (2009) had nog nooit iemand van Corona gehoord. Inmiddels hebben we een bewogen en intensief jaar achter ons, waarin er nogal wat is gebeurd. Goed overeind blijven in deze ongedachte tijd is niet vanzelfsprekend. Het vraagt veel van organisaties en van de professionals die daar werken. En dan heb ik het nog niet eens gehad over de snelle ontwikkelingen als het gaat om informatie- en communicatietechnologie.

Snel veranderende wereld
Gardner onderscheidt vijf manieren van denken waarvan hij het belangrijk vindt om ze alle vijf te ontwikkelen zodat je mee kunt bewegen met de snel veranderende wereld. Ze geven houvast en richting om zelfstandig overeind te kunnen blijven. Relevant voor de accountant als kenniswerker en zeker in deze turbulente tijd.

De vijf ‘minds’

1. Disciplined mind
Bij disciplined mind gaat het om de competentie om vakkennis op te doen, om goed te worden, te excelleren in één of meerdere vakken. Daarbij maakt Gardner nadrukkelijk onderscheid tussen feitenkennis (factual knowledge) en het vermogen om met je kennis te kunnen werken (how to knowledge). Je zou moeten leren om te gaan met je kennis als een wetenschapper. Je moet als het ware boven de stof staan. Dat komt niemand aanwaaien. Dat vraagt om zorgvuldig en dagelijks onderhoud, het vraagt om discipline. Gardner gebruikt het voorbeeld van de pianist Rubinstein. Hij was een gevierde pianist en dreigde te verslappen in zijn discipline om te oefenen (hij was immers heel goed). Rubinstein realiseerde zich op tijd, dat als hij één dag niet oefende hij dat zelf zou horen, dat als hij één week niet oefende het orkest het zou horen en als hij een maand niet oefende het publiek het zou horen. Reden genoeg voor hem om gedisciplineerd te blijven oefenen. 

De les die Gardner uit dit verhaal wil meegeven is dat gedisciplineerd je kennis bijhouden en je blijven ontwikkelen noodzakelijk is. Het is als een spier die onderhouden moet worden. De accountant is een vakmens. Daar is het hele opleidingssysteem op gericht. Na een HBO of universitaire studie volgt een intern opleidingstraject om als gezel van de meester te leren hoe je een vakmens moet zijn. Zo leer je met je theoretische kennis en bagage in de praktijk het vak. Je wordt een gewaardeerde professional. Binnen het vakgebied word je geacht je vakkennis ook op peil te houden met cursussen en trainingen. Zo hanteer je dus als accountant de disciplined mind.

2. Synthesizing mind
In onze huidige maatschappij is een synthesizing mind nodig om te kunnen overleven. In de eindeloze stroom informatie die over ons wordt uitgestort moeten we rijp van groen en kaf van koren kunnen onderscheiden. We moeten kritisch met informatie kunnen omgaan. Daarvoor is het vakmanschap van de disciplined mind noodzakelijk. Anders heb je immers niet de kennis om voor jouw doel de juiste informatie te selecteren, analyseren en evalueren. Daarnaast is de synthesizing mind ook nodig omdat we voor het oplossen van complexe problemen de kennis en expertise van verschillende mensen uit verschillende disciplines nodig hebben en bij elkaar moeten brengen. Een manier van denken waarvan het zinvol is om je bewust van te zijn en waar je misschien nog wel stappen zou kunnen maken. Juist door er welbewust op te reflecteren.

De accountant moet ook heel veel informatie filteren. Waar geef ik mijn aandacht aan en waar niet? Er komt een hausse aan informatie op hem af. Je kunt niet alles lezen en overal wat van af weten. Maar het vraagt veel om een zorgvuldige afweging te maken wat je wel en niet wilt/kunt lezen en bestuderen. Naar mijn indruk blijft er (door de drukte van alle dag?) ook wel eens wat teveel ongelezen. Maar goed, werken aan een synthesizing mind is een belangrijk aandachtspunt.

3. Creative mind
Bij creatief denken gaat het niet over creativiteit als gave waardoor je iets hebt wat anderen niet hebben. Het gaat erom dat je vanuit een grondige vakkennis out-of-the-box kunt (leren) denken. Je kunt daardoor als het ware spelen met je kennis omdat je je vak beheerst. Het gaat er ook om dat je van je fouten kunt leren, bij tegenslag weer opstaat en opnieuw en iets nieuws probeert. Je durft dan dus risico’s te nemen en uit je comfortzone te stappen. Dat vraagt volgens Gardner niet alleen om cognitieve kennis maar ook om persoonlijkheid, om vastheid van karakter. Zo kan ieder leren zijn creatieve geest aan te scherpen. Gewapend met je vakkennis en bewust selecterend wat je wel en niet tot je neemt is het mogelijk om op een creatieve manier je werk te doen. Werkelijk vakmanschap en professional judgement worden hier zichtbaar. De vakman weet wat hij doet en waarom hij dat doet en komt tot een zorgvuldig en afgewogen oordeel. Dat is zorgvuldige, gezonde en vakkundige creativiteit [1]. Op basis van gedegen vakmanschap.

In een veranderende wereld waar informatietechnologie een enorme vlucht neemt en nog zal nemen is een creatieve geest een noodzaak. Dat betekent wel dat je nooit op je lauweren kunt rusten. Hoe het de voorbije jaren was, zo blijft het waarschijnlijk niet. Hoe speel je creatief in op datgene wat zich aandient? Als je doet wat je deed, krijg je op zijn best wat je kreeg. Vooruitgang is er dan niet bij.

4. Respectful mind
Deze respectvolle denkwijze is cruciaal in onze wereld. Het gaat erom dat je erkent dat er mensen zijn die er anders uitzien dan jij, die anders denken dan jij, en die er andere geloofsovertuigingen en waardensystemen op nahouden dan jij. En omdat we in onze wereld geen kluizenaars meer kunnen zijn en niet in isolatie leven hebben we hier een uitdaging.

De basis voor hoe wij omgaan met elkaar wordt gelegd in onze kindertijd. Hoe gingen ouders met ons om? Hoe met elkaar? Hoe was de omgang met broers en zussen? Hoe was de sfeer op school en de omgang met leerlingen, ook als die anders waren en dachten dan wij?
Hoewel de denkwijze eenvoudig lijkt is de werkelijkheid ingewikkelder. Niet alleen bij ingewikkelde conflicten. Het zit ook in subtiele elementen. Bijvoorbeeld respectvol zijn met veel voorwaarden, uitsluitend tolereren, slechte grappen (ten koste van anderen). En in wat Gardner noemt: kiss up of kick down, naar boven likken of naar beneden trappen.

Kortom: best een uitdaging om op een werkelijk respectvolle manier om te gaan met verschillen. De respectvolle geest heeft de accountant ook nodig. Naar de ondernemer toe. Naar de collegae toe, naast, boven en onder je. Van een respectvolle omgang heb ik mooie voorbeelden gezien. Van het tegendeel heb ik ook voorbeelden gezien. Daarnaast dient de vakmens zich ook te realiseren dat hij niet alles weet en kan weten en ook hoeft te weten. Bij sommige zaken schakelt hij dus een specialist in. Fiscaal (BTW, VPB, loonspecialist, douane), Forensisch, IT, IFRS, etc. Precies op dat terrein is een respectvolle omgang ook relevant. Dat je mensen van een andere discipline waardeert en inzet omdat zij iets heel goed kunnen. Waarbij je voldoende weet van de hoofdlijn om de specialist te kunnen aansturen (disciplined en synthesizing mindset).

5. Ethical mind
Bij de ethical mind gaat erom hoe je je dient te gedragen in de verschillende rollen die je in je leven hebt. En dan gaat het dus niet over je rechten, maar over je verantwoordelijkheden. Het gaat erom dat je je verantwoordelijkheden kent en je daarnaar ook gedraagt. Dat betekent dus dat je loskomt van je eigen perspectief en eigenbelang. En dat je de vraag stelt: wat zijn de gevolgen van mijn handelen voor anderen en voor het voortbestaan van de planeet? De huidige burger komt sterk op voor zijn rechten, maar dient zijn verantwoordelijkheden voor de medemens en planeet niet uit de weg te gaan. De ethische denkwijze is noodzakelijk om het goede spoor te houden. Hoewel je snel kunt worden meegezogen in een bedrijfscultuur (Marlies de Vries [2]), vraagt deze denkwijze om zelfstandige ethische keuzes. Een al te commerciële instelling wordt door deze denkwijze gecorrigeerd en in het goede evenwicht gehouden.

Gardners ideaal
Gardner hoopt dat er steeds meer wordt gewerkt vanuit deze vijf denkwijzen. Die werkzaamheden worden dan gekenmerkt door de drie E’s.

• Excellence. Deze werkzaamheden staan op een hoog technisch kennisniveau.
• Engagement. Rond deze werkzaamheden zijn mensen vol betrokken bij wat ze doen en ze vinden hun werk motiverend.
• Ethical. Mensen gedragen zich verantwoord als werknemer.

Een pijnlijke ontdekking die Gardner op basis van een uitgebreid onderzoek doet (cf. voetnoot 2) is dat veel jongere mensen, die aan hun carrière beginnen, aangaven niet ethisch te kunnen zijn. Om te slagen, om geld, macht en prestige te realiseren en niet van onethische lieden te verliezen, moet je je soms aanpassen. En, zo gaven ze aan: als ze eenmaal de macht hebben en hun doelen hebben gerealiseerd, zullen ze ethisch zijn en als rolmodel dienen. Als dat maar goed gaat, hoor ik Gardner denken.

Hoe mooi zou het zijn als de accountants ook vanuit de drie E’s hun werk zouden kunnen doen:
• Excellent: als ervaren vakmensen die weten waar ze over spreken. Die een goed product verkopen.
• Engagement: als betrokken professionals die genieten van hun werk. Die trots zijn op vak, product en professie.
• Ethisch: als vertrouwensmensen die staan voor hun vertrouwensfunctie in het maatschappelijk verkeer.

Utopie?
Is dat een utopie? Ik weet zeker van niet. Er wordt in de sector hard gewerkt, met gepaste beroepstrots en vanuit een integer vakmanschap. En ja, het gaat ook wel eens grondig mis. Machtsdenken, teveel focus op omzet, teveel bezig met eigen belangen ten koste van organisatie belangen, te weinig bewustzijn van eigen zwakten en dus van eigen valkuilen, etc. etc.

Om dit in te zien en hierin te groeien is bewustwording nodig. In dit complexe krachtenveld is het nog niet zo gemakkelijk om professional te zijn. De five minds for the future geven daarin goed richting.

drs. Ernest Ouwejan (ernest@vna-aa.nl) is Directeur Social Skills  bij V&A Accountants|Adviseurs

[1]_“Zo verweet de AFM een big four-kantoor dat ze te weinig informatie hadden verzameld om de post debiteuren bij een klant te attesteren. Ze hadden namelijk onvoldoende schuldbevestigingen in het verslag opgenomen. De AFM legde hier een boete voor op. Maar de betrokken accountant had wel geprobeerd bij de debiteuren een schuldbevestiging te krijgen. De klanten van het bedrijf gaven echter geen antwoord op de vraag om hun schuld aan de gecontroleerde onderneming te bevestigen. De controlerend accountant had daarom een afloopcontrole uitgevoerd, waarin hij bepaalde hoe snel debiteuren hun rekeningen betalen, om langs deze alternatieve route meer zekerheid te krijgen omtrent de post debiteuren. De accountants sleepten de AFM voor de rechter, omdat zij vonden dat de boete ten onrechte was opgelegd. De AFM werd inderdaad door de rechter in het ongelijk gesteld; niet elke individuele tekortkoming in het verslag vormt een reële tekortkoming in de controle. De accountant had ten slotte de alternatieve route bewandeld om de post te debiteuren te onderbouwen.” Aldus Jan Bouwens op 22 januari 2020 op accountant.nl.

[2]_The centrality of the job appraisal puts pressure on the trainees’ socialization process, which may make them do things they find hard to accommodate. Nevertheless, some trainees start to develop an attitude to ‘just follow the senior’ even if their behavior may be at odds with what is typically expected from auditors in the public eye.
de Vries, M., Blomme, R., & de Loo, I. (2018). Becoming a professional auditor in the “tenties”. Researchgate.net, 1–41. 

https://www.researchgate.net/publication/336073741_Becoming_a_professional_auditor_in_the_’tenties’_-A_delineation_of_trainee_auditors’_first_year_struggles