Jim Emanuels: ‘Wat is de waarde van een RA-titel voor de accountant in business?’

Vroeger, nog niet eens zo lang geleden, kwam het maar zelden voor dat een RA zich liet uitschrijven of werd geschrapt uit het accountantsregister. "Als je wilde weten wie er overleden was, keek je wie uit het register waren verdwenen. Zo zelden kwam het voor. Een uitschrijving was een overlijdensbericht", zo herinnert Jim Emanuels zich.

Emanuels, partner bij advies- en venturing bureau Tacstone, hoogleraar Bestuurlijke Informatieverzorging aan de Rijksuniversiteit Groningen en toezichthouder bij een ziekenhuis heeft zich enige tijd geleden laten uitschrijven als RA, en het is hem opgevallen dat hij zeker niet de enige is: "Het aantal opzeggingen is substantieel." Emanuels, die ooit promoveerde op een onderzoek naar morele oordeelsvorming door accountants, kan zich altijd weer aanmelden bij Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA). "Maar ik zie daar voorlopig geen reden toe."

Emanuels voelt weinig emotie bij zijn besluit. Eind jaren tachtig, toen hij registeraccountant werd, en in de controlepraktijk werkte was de titel voor hem heel belangrijk. “Het stond voor je deskundigheid en was een ticket voor een carrière in het beroep”. De accountant was iemand tegen wie ondernemers opkeken. De algemene trend is dat er steeds minder wordt opgekeken tegen autoriteiten: de onderwijzer, de burgemeester en de arts hebben ook te maken met kritische, weinig gezagsgetrouwe leerlingen, burgers en patiënten.

“Dat is voor accountants in business altijd al iets meer het geval geweest", constateert hij. “Dat is een professional die, zoals alle anderen, kwaliteit moet leveren tegen een redelijk tarief of salaris. Het is het belangrijkste dat hij zich als professional op inhoud weet te handhaven. De RA-titel heeft relatief minder waarde en het begint voor mij helemaal lastig te worden als de accountant in business voor wat betreft de gedragsregels over één kam wordt geschoren met controlerend accountants.”

Moraalridder

Behalve dat de RA-titel op zich minder aanzien geniet, biedt de titel ook geen garantie dat de RA een goede accountant in business is. "Ik kan me voorstellen dat veel accountants in business aan hun titel hechten omdat ze veel tijd en geld hebben geïnvesteerd in hun opleiding. Maar al die moeite en al dat geld zijn in feite ‘sunk costs’.” Het gaat er om wat de titel bijdraagt aan het zijn van een goede controller, risk manager, financieel directeur of adviseur. Dat zijn allemaal verschillende rollen waarvoor specifieke kennis en ervaring nodig is.

De accountant in business moet zich daar in bekwamen en die skills onderhouden. Dat kan misschien door het volgen van een cursus die het NBA aanbiedt, maar wat dragen de gedragsregels bij waaraan een RA zich moet houden? Emanuels stelt dat die regels essentieel zijn voor de controlerend accountant. Daarvan wordt gedrag verwacht, dat overeenkomt met zijn/haar publieke functie. En een manier om die “moraalridder” in de accountant te laten op staan is om regels te maken, zodat de minimale norm duidelijk is en het publiek ook ziet dat het belangrijk gevonden wordt.

Maar omdat de accountant nogal eens in de fout is gegaan, worden er steeds meer regels bedacht om het imago te herstellen en toekomstige mistappen te voorkomen. "Die ‘regelreflex’ is tot mislukken gedoemd”, voorspelt Emanuels, als expert op het gebied van risicomanagement. "Als je moreel leiderschap echt heel belangrijk vindt, moet je hele simpele en gerichte regels daarvoor opstellen en dan ook strak op de naleving daarvan toezien. Het is hetzelfde als in een restaurant waar voedselveiligheid van het hoogste belang wordt geacht – terecht overigens, want als het eten bedorven is, kun je als restauranthouder wel inpakken."

Je moet dan volgens Emanuels alles in het werk stellen om te garanderen dat er geen bedorven voedsel opgediend kan worden. Volgens Emanuels betekent dit dat vooral voor de controlerend accountant misschien verdergaande algemene gedrags- en beroepsregels (VGBA) zouden moeten gelden, zoals een algeheel verbod op adviesdiensten. Maar in de accountancy krijgen zowel controlerende accountants als accountants in business steeds meer, gedetailleerde regels opgelegd. En voor de accountant in business zijn die regels niet uitvoerbaar, aldus Emanuels.

Hij geeft een voorbeeld. "Bij de verplichte cursus ethiek van de NBA leer je dat je in geval van een zakelijk dilemma, je heel goed moet documenteren, waar mogelijk advies moet inwinnen, je uiteindelijke keuze moet onderbouwen en schriftelijk moet vastleggen. Mijn conservatieve inschatting is dat 90 procent van de accountants in business dat niet doet.”

Waarom niet? “Ten eerste omdat het eenvoudigweg onmogelijk is om elk dilemma uitgebreid te documenteren: het kán niet! En ten tweede, voorzover er accountants zijn die wel hun zakelijke dilemma’s proberen te documenteren, biedt dat geen enkele garantie dat ze moreel hoogstaander zijn dan accountants die dat niet doen. Ik heb dag in, dag uit allerlei zakelijke dilemma’s. Mijn beslissingen pakken zeker niet altijd goed uit, maar daarom ben ik nog wel zuiver op de graat. Ik ben onafhankelijk, ik houd me aan mijn geheimhoudingsplicht, ben vakbekwaam en stel me professioneel op – die fundamentele beginselen heb ik geïnternaliseerd. Je kunt me wel allerlei administratieve regels opleggen, maar daar word ik echt niet een betere adviseur of investeerder van en ga ik er me echt niet verantwoordelijker door gedragen. Wel word ik gedwongen om regels te overtreden, omdat ze niet uitvoerbaar zijn."

Claimcultuur

En daarmee stipt Emanuels een derde reden aan waarom volgens hem voor accountants in business de RA-titel minder aantrekkelijk is geworden: het gevaar dat de regels zich tegen de accountant keren. "Niet alleen het aantal vrijwillige uittredingen uit het accountantsregister neemt toe, ook het aantal tuchtmaatregelen stijgt: steeds meer accountants worden aangeklaagd en, al dan niet tijdelijk, door de tuchtrechter uit hun ambt gezet. De oorzaak van de toenemende populariteit van deze sancties? "Steeds meer partijen spreken de accountant aan op het overtreden van regels. klanten, de AFM, andere accountants, de eigen organisatie. “Los van de vraag of dit in voorkomende gevallen terecht en zinvol is of niet, zie ik geen enkele reden waarom ik mij als adviseur, hoogleraar of toezichthouder hieraan zou blootstellen.”

De ongewenste neveneffecten van regels die overtredingen uitlokken, is dat ook accountants in business de dupe kunnen worden van handhavingsdrift die zich eigenlijk niet op hen zou moeten richten. “Als mij gevraagd wordt wat ik vind van een student, een bestuurder of een wederzijdse kennis, wil ik mij niet in allerlei bochten hoeven wringen om geen uitspraak te hoeven doen, omdat ik eerst moet onderzoeken of ik wel een “deugdelijke grondslag” heb. Ik kom dagelijks wel in zo’n situatie terecht. Ik wil dan vrijuit kunnen zeggen wat ik van iemand vind. Dat is ook gewoon onderdeel van mijn vak en ik wil mijn vak goed kunnen uitoefenen, zonder VGBA last of ruggespraak."